قاسم بن علی حریریحریری، قاسم بن علی، کنیه‌اش ابومحمد، ادیب ، لغوی و صاحب مقامات بود. فهرست مندرجات۲ - نسب و علت ملقب شدن به حریری ۳ - وضعیت مالی حریری ۴ - منصب ۵ - وفات ۶ - وضعیت علمی ۷ - استادان حریری ۸ - تألیفات ۹ - هدف از نگارش دُرَّةالغَوّاص فی اَوهام الخَواص ۱۰ - مشهورترین تعلیقات و شروح این کتاب ۱۱ - نظر خفاجی درباره این اثر ۱۲ - قصیده مُلْحَةالاِعراب ۱۳ - شروح بر ملحة الاعراب ۱۴ - دیوان رسائل ۱۵ - مجموعه اشعار حریری ۱۶ - تألیفات دیگر حریری ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - تولدوی در حدود ۴۴۶ در منطقه‌ای نزدیک بصره به نام مَشان به دنیا آمد و در آن‌جا بزرگ شد. [۱]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۵.
[۲]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۵۹۹_۶۰۱، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۳]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۶۱، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۲ - نسب و علت ملقب شدن به حریریاو به قبیله ربیعةالفَرَس (یا ربیعة بن نَزار) منسوب است [۴]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۶۶.
[۵]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، ج۲، ص۳۳۱، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیی سیدحسین، قاهره ۱۹۹۸.
و ظاهرآ به سبب اشتغال یکی از اجدادش به بافت یا فروش پارچه حریر، به حریری ملقب شده است [۶]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۹.
و چون ساکن محله بنی‌حرام در بصره بود، عده‌ای او را حرامی می‌خواندند. [۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۴.
[۸]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۶۰۱، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۳ - وضعیت مالی حریریوی فردی برخوردار از ثروت بود و نخلستانی با هجده هزار نخل در منطقه مشان داشت. [۹]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۰]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، ج۲، ص۳۳۱، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیی سیدحسین، قاهره ۱۹۹۸.
۴ - منصبحریری در دربار خلیفه عباسی به کتابت مشغول بود. امیر کلام او را تحسین می‌کرد [۱۱]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۸۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۱۲]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۶۲، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۳]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۲، ص۱۹۲، قاهره ۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸.
وی همچنین صاحب خبر (برید) بصره بود که این منصب تا پایان حکومت مقتفی‌لامراللّه در بین فرزندانش باقی ماند. [۱۴]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۶۰۱، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۱۵]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۴۴، قاهره ۱۹۷۵.
۵ - وفاتوی در ۵۱۶ در محله بنی‌حرام بصره درگذشت. [۱۶]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۵.
[۱۷]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۸۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۱۸]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۶۱ـ ۲۶۲، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
در برخی منابع، تاریخ مرگ حریری سال‌های ۵۱۴ و ۵۱۵ ذکر شده است. [۱۹]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۹.
[۲۱]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، ج۲، ص۳۳۱، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیی سیدحسین، قاهره ۱۹۹۸.
۶ - وضعیت علمیحریری ادیبی فاضل، خوش‌ذوق، خوش‌سخن، با ذکاوت، در عصر خود بی‌نظیر و در طبقه علمای طراز اول بود. [۲۲]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۴.
[۲۳]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۷۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۲۴]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۸۳، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
سبکی [۲۵]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۲۶۶، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
او را در طبقه پنجم، یعنی کسانی که بین سال ۵۰۰ و ۶۰۰ در گذشته‌اند؛ و ابن‌قاضی شهبه [۲۶]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیه، ج۱، ص۲۸۹، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در طبقه سیزدهم علما، یعنی کسانی که در دو دهه اول قرن ششم درگذشته‌اند، قرار داده است.۷ - استادان حریریوی از محضر استادانی چون ابوتمام محمد بن حسن بن موسی مُقری و ابوالقاسم فضل بن محمد بن علی بن فضل قَصَبانی (متوفی ۴۴۴) نحوی استفاده نمود. با این‌که تمامی منابع بر استادی قصبانی و شاگردی حریری اتفاق‌نظر دارند، اما به لحاظ تاریخی این دو یکدیگر را ندیده‌اند. عده کثیری نیز از او استفاده کرده و روایت نقل نموده‌اند. [۲۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۴ـ۱۹۵.
[۲۸]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۷۹ـ ۳۸۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۲۹]
ابن‌شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۲، ص۱۳۴، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
۸ - تألیفاتحریری علاوه بر مقامات، تألیفات دیگری نیز دارد، از جمله: دُرَّةالغَوّاص فی اَوهام الخَواص [۳۰]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۷۱، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۳۱]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۳۲]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۶۶.
ابن‌انباری [۳۳]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۷۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
آن را با نام دُرَّة الغَوّاص فیما یلْحَنُ فیه الخَواص و خوانساری با نام دُرَّة الغَوّاص فی اَغْلاط الخَواص آورده است.۹ - هدف از نگارش دُرَّةالغَوّاص فی اَوهام الخَواصحریری نگارش این کتاب را در ۵۰۴ آغاز نمود. [۳۴]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۸۳ـ۲۸۵، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
وی [۳۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۳، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
بررسی اغلاط مصطلح لغوی، تبیین واژه‌هایی که مردم را به اشتباه می‌افکند و نکات لغوی را که تا آن زمان مطرح نشده، از اهداف نگارش کتاب بیان کرده است. حریری در این کتاب، حدود ۲۲۳ اشتباه لغوی خواص زمان خود را بررسی و اصلاح نموده است. [۳۶]
ادوارد وان‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۲۸۳، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۳۷]
ادوارد وان‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۱۲، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۳۸]
عبدالقادر مغربی، «وصف مخطوط نظم درةالغوّاص»، ج۱، ص۱۱۰، مجلةالمجمع العلمی العربی، شعبان و رمضان ۱۳۴۳.
[۳۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۱، قاهره ۱۹۷۵.
شروح و حواشی و تعلیقات بسیاری بر این کتاب نوشته شده و هم‌اکنون نیز مورد توجه پژوهشگران و علماست. ۱۰ - مشهورترین تعلیقات و شروح این کتابتکمله ابومنصور جوالیقی به نام التکملة فیما یلْحَنُ فیه العامّة و شرح احمد خَفاجی (متوفی ۱۰۶۹) از مشهورترین تعلیقات و شروح این کتاب است. ۱۱ - نظر خفاجی درباره این اثراز نظر خفاجی، حریری در این کتاب، همچون دیگر تألیفاتش، تکلف به خرج داده است. [۴۰]
ادوارد وان‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۴۷۳، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۴۱]
عبدالقادر مغربی، «وصف مخطوط نظم درةالغوّاص»، ج۱، ص۱۱۰ـ ۱۱۱، مجلةالمجمع العلمی العربی، شعبان و رمضان ۱۳۴۳.
[۴۲]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۱ـ۱۵۲، قاهره ۱۹۷۵.
این کتاب بارها به نظم درآمده و خلاصه شده است. [۴۳]
عبدالقادر مغربی، «وصف مخطوط نظم درةالغوّاص»، ج۱، ص۱۱۱، مجلةالمجمع العلمی العربی، شعبان و رمضان ۱۳۴۳.
[۴۴]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۲، قاهره ۱۹۷۵.
۱۲ - قصیده مُلْحَةالاِعرابحریری به پیشنهاد ابن‌تلمیذ ، در ۵۰۴، قصیده‌ای تعلیمی در باب نحو به نام مُلْحَةالاِعراب سرود. [۴۵]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۷۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۴۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۷۱، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۷]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۸۳ـ۲۸۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۸]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۲، قاهره ۱۹۷۵.
ابن‌شاکر کتبی [۴۹]
ابن‌شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۲، ص۱۳۴، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
آن را با نام مسحةالاعراب و سبحة الآداب، و بغدادی [۵۰]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج۱، ستون ۸۲۸.
آن را با نام ملحة الاعراب و سخنة الآداب آورده است.۱۳ - شروح بر ملحة الاعراببر این کتاب نیز شروح بسیاری نوشته‌اند، از جمله خود وی [۵۱]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۷۱، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۵۲]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
سیوطی (متوفی ۹۱۱) نیز شرحی در سه مجلد بر آن نوشته است. مختصری از ملحةالاعراب نیز به نظم از ابن‌وردی (متوفی ۸۴۶) موجود است [۵۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۳ـ۱۵۴، قاهره ۱۹۷۵
.۱۴ - دیوان رسائلدیوان رسائل یا نامه‌ها، مجموعه دیگری از تألیفات حریری است [۵۴]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۷۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۵۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۷۱، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۵۶]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
بخشی از این مجموعه را عمادالدین کاتب [۵۷]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۶۲۵ـ۶۶۰، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
و یاقوت حموی [۵۸]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۶۹ـ۲۹۳، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
آورده‌اند. در این مجموعه، دو رساله سینیه و شینیه، که به نظم و نثر نگارش شده، مورد توجه است. رساله سینیه ، نامه‌ای است در سرزنش یکی از دوستانش و رساله شینیه درباره یکی از دوستانش است که حریری ضمن مدح وی از فراقش به شِکوه پرداخته است [۵۹]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۶۱۶ـ۶۲۴، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۶۰]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۷۶ـ۲۸۲، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۶۱]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۰ـ۱۵۱، قاهره ۱۹۷۵.
۱۵ - مجموعه اشعار حریریمجموعهای از اشعار حریری، مُزَین به صنایع لفظی، از جمله لزوم مالایلزم، جناس و عکس، موجود است [۶۲]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۶۰۳، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۶۳]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، ج۲، ص۶۰۸ـ۶۱۴، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۶۴]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱۶، ص۲۷۱، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۶۵]
احمد بن مصطفی طاشکوپری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیاده، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵
[۶۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۵۱، قاهره ۱۹۷۵.
آنچه از نظم و نثر در مجموعه رسائل و دیوان حریری هست، به لحاظ بلاغت پایین‌تر از مقامات قرار دارد. [۶۷]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۶۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۲۶۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
۱۶ - تألیفات دیگر حریریتوشیح البیان تألیف دیگر حریری است. [۶۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۱۷۷، بیروت ۱۹۸۹.
زرکلی [۷۰]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۱۷۷، بیروت ۱۹۸۹.
کتاب صدور زمان الفتور و فتور زمان الصدور را در باب تاریخ از تألیفات حریری ذکر کرده است. مجموعه تألیفات حریری و شروح آن، اعم از نسخ خطی و چاپی، در کتابخانه‌های مختلف موجود است. [۷۱]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، ج۵، ص۱۴۵ـ۱۵۴، قاهره ۱۹۷۵.
۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷. (۳) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۴) ابن‌شاکر کتبی، عیون التواریخ، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷. (۵) ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، قاهره ۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸. (۷) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیی سیدحسین، قاهره ۱۹۹۸. (۸) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵. (۹) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین. (۱۰) قاسم بن علی حریری، درّةالغوّاص فی اوهام الخواص، چاپ هاینریش توربکه، لایپزیگ ۱۸۷۱، چاپ افست بغداد. (۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹. (۱۲) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶. (۱۳) سمعانی، الانساب. (۱۴) احمد بن مصطفی طاشکوپری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیاده، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۵) محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۱۶) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵. (۱۷) عبدالقادر مغربی، «وصف مخطوط نظم درةالغوّاص»، مجلةالمجمع العلمی العربی، شعبان و رمضان ۱۳۴۳. (۱۸) ادوارد وان‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹. (۱۹) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قاسم بن علی حریری»، شماره۶۰۵۵. |